پیچدیگی های ساختار خانواده در گرینلند

 جای خالی اصول پدری

هشت سال کار و زندگی در گرینلند برای من تجربه و امکانی استثنائی بوده است تا با فرهنگ این جامعه و دشواری های آن آشنا شوم. روانشناس این امتیاز را دارد که انسانها با اعتماد کامل سفره دلشان را در برابر او باز میکنند و زندگی هر یک از مراجعین رمان نانوشته ای است که نویسنده خود داستان را روایت می کند. بعضی ها به انتخاب خود فصل هائی از رمان زندگی شان را برای روایت برگزیدند و بعضی ها فصل کوتاهی را که همچون دردی جان فرسا بر قلبشان نشسته بود بیرون ریختند و تعداد انگشت شماری بودند که تقریبا راوی تمام فصلهای رمان زندگی خود بودند.مجموع این روایت ها منبع با ارزشی است که در حافظه من ذخیره شده است و مبنای نوشته ای است که به دنبال می آید.

اصول پدری

در جامعه پدر سالار، پدر رئیس خانواده و صاحب‌اختیار همسر و فرزندان است که نسبت فرزند و خانواده به او می‌رسد. در چنین جامعه ای قدرت در دست مردان است. پدر سالاری در جامعه فئودالی شکلی عیان داشت،پدر که مالک زمین و رعیت های خود بود در خانواده همچون پادشاهی قدرتمند حکومت میکرد.بزرگترین آرزوی او این بود که پسر ارشدش لیاقت آن را داشته باشد که پا در جای پای پدر بگذارد تا جایگاه و مقام و منزلت خاندان را برای نسل آینده حفظ کند.احترام و تبعیت از پدر وظیفه بی چون چرای فرزندان بود و در تصمیم گیری ها کلام پدر حجت بود. در تاریخ ایران کم نیستند شاهانی که پسران خود را تنها به این دلیل که در وفاداری آنها شک کردند به قتلگاه فرستادند. قدرت پدر به او این امکان را میدهد که اصول اخلاقی خود را در خانواده جاری سازد و هنجارهای حاکم بر خانواده را تعریف کند و بر همین منوال در جامعه ای پدر سالار این اصول پدری است که هنجار های اجتماعی را تعریف میکند. اینکه این هنجار ها عادلانه است یا زورگویانه پرسشی است که موضوع این نوشته نیست ولی آنچه که مهم است برقراری هنجارهای اجتماعی است. در فرهنگ پدر سالار حقوق زنان توسط مردان تعریف میشود و دختران آنگونه تربیت می شوند که مردان میخواهند. تعریف روابط خانوادگی و روابط جنسی بر مبنای اصول پدری پایه گذاری شده است و افراد مذکر خانواده را موظف میکند از زنان به عنوان ناموس خانواده دفاع کنند. نه تنها پدر که برادران و پسرانِ فامیلهای نَسَبی نیز موظف هستند پاسدار ناموس تبار خویش باشند. بر مبنای حاکمیت اصول پدری سوء استفاده جنسی از کودکان به شدید ترین وجهی مجازات خواهد شد، بی حرمتی به دختران نیز با تنبیه سخت پاسخ داده خواهد شد، زنای با محارم گناه کبیره محسوب میشود و تجاوز را تنها با خون میتوان شست.همسر گزینی انتخاب آزاد زوجین نیست بلکه امری است مربوط به خانواده که پدر تصمیم می گیرد فرزندانش با چه کسی ازدواج کنند. چند همسری برای مردان به رسمیت شناخته میشود و زنی که به شوهرش وفادار نباشد به سختی مجازات میشود.هنجارهای نهادینه شده در جامعه برخاسته از چنین فرهنگی از یک سو آزادی زنان را از آنان میگیرد و از سوی دیگر مردان را موظف میکند که پاسدار حرمت زنان باشند. قدرت اقتصادی پدر در جامعه صنعتی نیز ادامه پیدا میکند با این تفاوت که پسران بر مبنای شایستگی جایگزین پدر میشوند ولی هم چنان پدر در خانواده نگهبان ارج و قرب خانواده در بین رقبا است است.  با شکل گیری جامعه مدرن اطاعت از فرمان پدر و پایبندی به اصولی که پدر نماینده آنها بود به چالش کشیده شد و پیروی از باورهای فردی جایگزین دنباله روی از باورهای پدر شد.این تحول عظیم که در شورش جوانان در دهه شصت میلادی به اوج خودرسید زهدان تولد انسان مدرن شد، انسانی که بر فردیت خود و خود آگاهی فردی بر پیروی از عقل سلیم و شکل دادن زندگی خود بر مبنای نیازهای فردی آنگونه که خود آنها را درک میکرد قرار گرفت. این تحول هرچند انسان جدیدی را خلق کرد ولی زیربنای جامعه هم چنان بر مبنای اصول پدری ادامه پیدا کرد.انسان جدیدی که در بستر جامعه مدرن متولد شده بود به ناچار پا جای پای پدران خود نهاد و بر همان مبنا با اصلاح اصول پدری و وفق دادن آنها با شرایط جدید جامعه، پدر سالاری را باز تولید کرد،نه در شکل اطاعت مطلق بر مبنای وابستگی خانوادگی که بر مبنای حفظ اصول پدری در روابط خانوادگی و جامعه. هم چنان فرزندان نام خانوادگی خود را از پدر می گیرند و هم چنان این پدر است که مسئول تامین آسایش خانواده است هرچند مادر خانواده وارد بازار کار شده است و در تامین هزینه های زندگی سهیم است. با شکل گیری جامعه مدرن هر چند زنان از زنجیرهائی که جامعه پدر سالار بر دست و پای آنها نهاده بود رها شدند ولی اصول پدری هم چنان معیار برقرای هنجارها و تطبیق آنان با شرایط جدید بود.

دشواری اینوئیت بودن

 توریست هائی که به گرینلند می آیند با مشاهده چهره مدرن شهر ها متعجب میشوند. شهر سازی و مسکن بسیار شبیه شهر های اروپا است با این تفاوت که با ضرورت های جوی در مدار قطبی وفق داده شده اند،در پوشش مردم هیچ نشانی از لباسهای سنتی اینوئیت ها وجود ندارد، پسران و دختران جوان همانند هم سن های خود در گوشه و کنار دنیا در گوشی های همراه در جستجوی مطالب مورد علاقه خود هستند. در نگاه نخست جامعه ای را می بینند که تفاوت چندانی با اروپا ندارد. اما برای من که هر روز گوش به روایتهای زندگی این مردم می سپارم، در پس پشت ظاهر آراسته اجتماع به روایت رنجی گوش فرا میدهم که اینوئیت بودن در گرینلند امروز دارد. در سال 2012 دولت گرینلند سازمانی را تاسیس کرد به نام "سازمان حقوق کودکان گرینلند"(1) با این وظیفه که مسئولیت نظارت بر رعایت حقوق کودکان را بر مبنای معاهده سازمان ملل بر عهده بگیرد چرا که دولت گرینلند این معاهده را امضاء کرده است.مسئولیت این سازمان در هفت سال گذشته به عهده خانم "اَوییایا لونگه"

(Aviaja Lynge) بوده است که در این مدت پژوهشی ژرف در مورد شرایط زندگی کودکان انجام داده است. او در هفت سال گذشته از مصاحبه با رسانه ها خود داری کرده بود تا اینکه در دسامبر 2022 در مصاحبه ای مشروح به کمبود ها و نقصان های فرهنگی که از رعایت حقوق کودکان جلوگیری می کند اشاره کرد.از جمله موانعی که او نام برد "فرهنگ سکوت" بود.او که خود گرینلندی و دانش آموخته مردم شناسی از دانشگاه اسکاتلند است با حضور در جمع ساکنین در شهر ها و سکونت گاه های گرینلند از شمال تا جنوب و شرق گرینلند به ابداع مفهوم"فرهنگ سکوت" رسید که در اینجا ترجمه مستقیم واژه هائی است که او به کار برده است و با شکافتن پوسته واژگان میتوان آن را در فارسی به "نادیده گرفتن" و یا "سرپوش گذاشتن" تفسیر کرد.او در ادامه مصاحبه دلیل این سکوت را وابستگی افراد در شکلهای مختلف به یکدیگر در سکونتگاه ها عنوان میکند.بر مبنای آنچه که در این سالها مشاهده و تجربه کرده ام با تائید وجود"فرهنگ سکوت" آن را به ارثیه فرهنگی اینوئیت ها از روزگاری که با صید ماهی و شکار در گروه های کوچک روزگار میگذراندند گسترش میدهم.این گروه های کوچک را میتوان جماعت های ناپایدار نامید چرا که برای بقا کاملا به شرایط طبیعی وابسته بودند و تا زمانی که در سکونتگاه امکان صید و شکار به اندازه کافی وجود داشت با هم می زیستند و در نبود امکان صید و شکار به مکانی دیگر کوچ می کردند که هر کس میتوانست به اختیار خود به جستجوی محل مناسب دیگری ره توشه بردارد به این امید که شاید آسمان در جائی دیگر رنگ دیگری داشته باشد. بر خلاف جامعه کشاورزی که انسانها به زمین وابسته می شدند و ناچار به سکونت دائمی در نزدیکی کشتگاه خود می گشتند اینوئیت ها به مکان وابسته نمی شدند و همراه با جریان آب برای بقا از محلی به محل دیگر می رفتند. در چنین شرایطی ساختار خانواده نیز تابعی از شرایط زیست میشود. در کومه هائی که  با عنوان "خانه زمستانی" شناخته میشوند در مساحتی اندک همگان در کنار یکدیگر شب را به روز میرساندند که حریم شخصی وجود نداشت و رابطه جنسی نه انتخابی بر مبنای عشق که آمیزشی بر مبنای غریزه بود.کشاورز برای بقاء به زمین و کشتگاه خود وابسته است، او نظم زندگی خود را با کاشت،داشت و برداشت تنظیم میکند.وابستگی به زمین و سکونت دائم در یک مکان ساختار خانواده را شکل میدهد ساختاری هرمی که پدر در راس آن قرار میگیرد. برای او وفاداری همسر و فرزندانش امری ضروری است تا کار را سازمان دهی کند خانواده برای اینکه گرسنه نماند باد در هر فصلی بخشی از زنجیره تولید را پاسداری کند. اگر بهار موسم کشت است،تابستان موسم آب یاری است، پائیز موسم برداشت و زمستان را باید در انتظار بهار به کارهای دیگر پرداخت. میتوان در زمستان گلیم بافت یا داسها را تیز کرد و یا به شکار رفت و شاید دامداری کرد.زمین حلقه اتصال خانواده میشود،بقای خانواده به زمین وابسته میشود،اما زمین سرسخت است باید با گاو آهن آن را شخم زد تا بذر را بهتر در خود بپذیرد.کار سخت نیروی بازوی مردان را می طلبد که پدر را بر راس هرم خانواده می نشاند وهنجار های خانوادگی بر مبنای اصول پدری شکل میگیرد،زیست محیط اینوئیت ها شرایط شکل گیری خانواده در شکل هرمی و پدر سالارانه را نداشته است. ساختار خانواده هیچ شباهتی به خانواده کشاورزی ندارد. این ساختار ارثیه ای است که به نسلهای کنونی اینوئیت ها منتقل شده است.

نگاهی به ساختار خانواده در گرینلند امروز

 بیمارستان زن جوانی را که چندین بار اقدام به خودکشی کرده است به روان شناس مراجعه داده است. روشی که تقریبا به صورت استاندارد در مورد مراجعین به کار گرفته میشود ترسیم روابط خانوادگی است.بارداری در سنین آغازین بلوغ امری متداول است که در اکثر موارد نتیجه غفلت از به کار گیری راه های جلوگیری از بارداری بوده است. در اکثر مواردی که این مادران حاضر به سقط جنین نمی شوند والدین او نوه خود را به فرزندی قبول میکنند. داشتن چند فرزند از پدران متفاوت امری عادی است و در نتیجه پدر فرزندانی از زنان مختلف بودن نیز بخشی از ساختار خانواده است که منجر به پیچیدگی روابط خواهر برادری و دیگر روابط نَسَبی از جمله عمو عمه زاده ها و خاله خاله زاده ها و غیره میشود.در اینجا لازم است مفهوم پدر بودن را در گرینلند بیشتر بشکافیم.سیمون دو بوار در توصیف زن بودن می گوید"زن زاده نمیشوند: به صورت زن در می آیند" میتوان این گزاره را برای پدر بودن نیز به کار برد"پدر زاده نمیشوند: به صورت پدر در می آیند" به زبان دیگر چگونه "پدر" بودن در سیر شکل گیری تمدن همواره باز تعریف شده است.سکونت کوتاه مدت مرد اینوئیت در سکونتگاه ها امری عادی بوده و هست که نتیجه این اقامتها به احتمال زیاد میتواند نه ماه بعد تولد کودکی یا کودکانی باشد از پدری که رخت سفر را بر بسته و سکونتگاه را ترک کرده است و پرورش کودک به عهده مادر و خانواده مادری محول میشود.از دیدگاه جامعه پدر سالار، پدر باید مسئولیت فرزند خود را به عهده بگیرد، مرد اینوئیت چنین برداشتی از پدر بودن ندارد. کم نیستند کسانی که در جشن بلوغ خود(14 سالگی) برای اولین بار پدر بیولوژیک خود را ملاقات کرده اند.  رسم قدیمی اینوئیت ها درهدیه دادن بچه به دیگری هم چنان رایج است و قانونی. برای مثال زنی باردار با خواهرش و یا دوست نزدیکش قرار می گذارد که فرزندش را بعد از تولد به او هدیه بدهد. چنین کودکی همیشه زنی را که از او مراقبت کرده است مادر خطاب میکند در حالیکه مادری که او را در رحم خود پرورش داده و به دنیا آورده می شناسد. رابطه انسان اینوئیت با کسانی که با آنان رابطه نَسَبی دارد بر هنجارهائی که دقیق تعریف شده باشند و مرزهای هنجار و نا هنجار به صورت شفاف مشخص باشد شده بنا نشده است. در بسیاری از موارد در نبود درک یکسان و همگون از هنجارها، اختلاف بر سر مسائل کوچک و حتی پیش پا افتاده میتواند به خشونت کشیده شود چرا که هر کس از ظن خود وظایف این رابطه را درک میکند.انسان اینوئیت بر این باور است که پیوند خونی و نَسَبی فرد را موظف میکند تا حامی تبار خود باشد، او کسانی را که با آنها پیوند خونی دارد همچون خانواده بزرگ خود به حساب می آورد و بودن با آنها حس تعلق داشتن به جمع را به او میدهد،جمعی که میتواند همواره از امکانات آن بهره بگیرد.روی دیگر سکه در این تعلق داشتن به تبار سرپوش گذاشتن بر سوء استفاده از دیگری و اعمال خشونت نسبت به یک دیگر در داخل تبار است.رابطه فرد با جمع در تبار رابطه ای است سیال بی آنکه مرزهای وظیفه و حق فرد به شکلی دقیق و غیر قابل تمرد تعریف شده باشد.

در سرزمینی که پنجاه هزار نفر جمعیت دارد در هر شهری خانه کودک برای کودکان بی سرپرست و یا کودکانی که دولت به دلایل مختلف حضانت آنها را به عهده گرفته است وجود دارد.لغو حق حضانت کودکان از والدین بر مبنای قانون دفاع از حقوق کودکان صورت می گیرد.عدم توانائی والدین در نگهداری از فرزند\فرزندان به دلیل مصرف الکل،خشونت کلامی و فیزیکی در خانه و تعرض و سوء استفاده جنسی ازمعمول ترین  دلایل برای انتقال کودکان به مکانی خارج از خانواده است. در چنین ساختاری رابطه پدر و مادر با فرزندان شکلی کاملا متفاوت با آنچه که دراروپا و خاور میانه از خانواده می شناسیم دارد.کاربرد تئوری "دلبستگی"(2) (Attachmenet Teory) که جان بالبی(3)(John Bolby) مطرح کرده است در رابطه با گرینلند پیچیده تر از آن می شود که بتوان بدون دیدی انتقادی آن را به کار برد. در این تئوری فرض بر این است که برای رشد کودک ایجاد دلبستگی بین کودک و حد اقل یک فرد بالغ ضروری است. در ساختار خانواده پدر سالار به طور متعارف این پیوند و دلبستگی بین مادر و فرزند شکل میگیرد. مادر مسئول نگهداری از کودک است و پدر سرمشق اخلاقی و هنجار های اجتماعی برای او است. چنین تقسیم کاری در ساختار خانواده گرینلند شکل نگرفته است.در بسیاری از موارد کودک به کسانی سپرده میشود که پدر و یا مادر بیولوژیک او نیستند، در بهترین حالت میتواند مادر بزرگ این مسئولیت را به عهده بگیرد و لی هیچ تضمینی وجود ندارد که مادر بزرگ خود نیز گریبانگیر مشکلات فراوانی نباشد.(تصور ما از اینکه مادر بزرگ موهای سپید و صورتی پر از شیار های سالمندی دارد در مورد گرینلند صادق نیست چرا که بسیاری در سنین نوجوانی مادر شده اند و در سنین جوانی مادر بزرگ).مشکل دیگری که وجود دارد تعویض سرپرستی کودک به دفعات مختلف در مراحل مختلف رشد است که مانع از شکل گیری اعتماد بین کودک و بزرگسالان میشود.عدم شکل گیری پیوند عاطفی و اعتماد بین کودک و یک فرد مشخص که تکیه گاه و قطب نمای او در زندگی باشد منجر به آشفتگی عاطفی و سر در گمی کودک میشود که در بزرگسالی در شکلهای متنوع مشکلات شخصیتی و برقراری رابطه بر مبنای اعتماد دو جانبه با دیگران بروز میکند. دختران و پسرانی که در محیط آشفته خانوادگی رشد کرده اند زمانی که خود صاحب فرزند می شوند الگوئی که سرمشق آنان برای چهارچوب بنا کردن خانواده باشد ندارند و این سردرگمی در چرخه ای بی هدف خود را باز تولید می کند.

کلام آخر*

 ساختار خانواده در گرینلند بر مبنای حاکمیت پدر بنا نشده است،زنان در شکار و صید نقش کلیدی نداشته اند و کار آنها در روند تهیه غذا امری جانبی بوده است که به آنها جایگاهی مستحکم نداده است تا بتوانند اصول مادری را در تکوین خانواده وارد کنند و بتوانند نقش موثری در شکل دادن به هنجار های اجتماعی را به پیش ببرند. مردمانی که در مبارزه با طبیعت در کنار یکدیگر می زیستند در مقابله با خشونت طبیعت هر از گاهی ناچار می شدند برای بقاء محل سکونت خود را ترک کنند تا شاید در جائی دیگر صید بهتری نصیبشان شود.در این جنگ نا برابر با طبیعت اینوئیت ها فرصت این را که دمی بیاسایند و بنشینند و بیندیشند نیافتند و کوچ مداوم فرصت این را نداد تا هنجارهای اجتماعی را عمق ببخشند و ساختارخانواده را به گونه دیگری شکل دهند. تولید مثل همانند هر امر طبیعی دیگر صورت گرفته است بی آنکه هنجارهای دقیق و تعریف شده ای بر روابط جنسی حاکم شده باشد.آزادی روابط جنسی همان قدر طبیعی است که نفس کشیدن، پس نیازی به تعریف هنجار های تنظیم کننده اجتماعی در این رابطه نداشته اند. نبود هنجارهای تنظیم کننده که مورد قبول همگان باشد امکان تغییرات لازم در ساختار خانواده را که متناسب با نیازهای جامعه مدرن باشد، تقریبا غیر ممکن ساخته است.بر بستر چنین پیش زمینه ای این جامعه در مدت کوتاهی با یک جهش که از خارج بر آن تحمیل شده به عصر مدرن پرتاب گردیده است بی آنکه روند شکل گیری دولت ملت را پشت سر گذاشته باشد تاهمگان آمادگی همراهی با این تحول نا به هنگام را داشته باشند. گرینلند بالاترین درصد خود کشی را در جهان دارد و خشونت خانگی به شدید ترین شکل آن رخ میدهد. سوء استفاده جنسی از کودکان و زنای با محارم هم چنان یکی از مشکلات بزرگ این جامعه است. آنچه که به نام "فرهنگ سکوت" از زبان مسئول سازمان دفاع از کودکان بیان شد را باید در بستر تاریخی شکل گیری آن مورد مطالعه قرار داد.زندگی در جماعت های کوچک که هم زمان در نقطه ای از جغرافیای این سیاره آنگونه واقع شده اند که گوئی ساکنین آن خود را نه متعلق به این سیاره که انسانهائی خود مختار به حساب می آورند،قراردادهای نانوشته مورد قبول جماعت را بالا تر از قانون کشوری قرار می دهد. روابط بین اعضای این جماعت ها با هزاران رشته نامرئی به یکدیگر پیوند خورده اند و وابستگی هائی را بین ساکنین سکونتگاه ها ایجاد کرده است که پیروی بدون قید و شرط از قوانین کشوری را دور از واقعیت زندگی خود میدانند. هر چند همگان می دانند که کبودی پای چشم زن نشان از مشت محکمی است که مردش در مستی بر گونه او کاشته است و هراس دخترک تازه بالغ از وحشت بی پناهی است اگر تعرض عمویش را به او افشا کند، ولی همگان بر این باورند که این مساله ربطی به آنها ندارد و بدون شک هیچ ربطی هم به دولت و قانون حمایت از کودکان ندارد. بانوی حقوق دان گرینلندی که خود در یک سکونت گاه پرت افتاده در شمال گرینلند به دنیا آمده است روزی گفت در سکونتگاه ها هر چند با قوانین مخالفتی ندارند ولی پایبندی به قوانین را نیز ضروری نمی دانند. برای آنان قوانین بیشتر جنبه تزئینی دارد تا ضرورت اجتماعی. هر چند دولت گرینلند در جهت همگرائی ساکنین این سرزمین پهناور به شکل مستمر تلاش می کند و از کمک های لازم دریغ نمی ورزد ولی تحول فرهنگی امری نیست که بتوان با صدور بخش نامه آن را به ثمر رساند،تحول فرهنگی روندی طولانی است که نیاز به زمان دارد. در این میان نمیتوان از نقش استعماری دولت دانمارک و قطع روند طبیعی تحول اجتماعی در گرینلند چشم پوشی کرد. مساله ای که سیاست مداران دانمارک نیز به آن معترفند ولی چه سود.

 

* باید در نظر داشت که گرینلند سرزمینی است پهناور که به دلیل شرایط طبیعی و پراکندگی جمعیت جامعه ای همگون نیست. جامعه ای است در حال توسعه و تغییر مداوم،جامعه ای در حال شدن.     

لینک مقاله در زمانه    https://www.radiozamaneh.com/759171

 1ـ https://mio.gl/?lang=en

 

2ـ https://en.wikipedia.org/wiki/Attachment_theory

 

3ـ https://en.wikipedia.org/wiki/John_Bowlby